Niezwykłość architektury Antonio Gaudiego

 Antoni Plàcid Guillem Gaudí i Cornet urodził się 25 czerwca 1852 roku w Reus jako członek wielodzietnej rodziny rzemieślniczej. Liczebność ogniw przy domowym ognisku szybko została jednak ograniczona (można powiedzieć, że większość członków rodziny Gaudi wpadła do życia Antoniego jak po ogień), a w 1875 roku, gdy Antoni wyjeżdżał do Escuela Tecnica Superior de Arquitectura, towarzyszyli mu jedynie ojciec (który, paradoksalnie, dożył 93. roku życia) oraz siostrzenica. Jednak 23 lata poprzedzające ten wyjazd nie były dla Antoniego usłane różami. Przez całe życie cierpiał bowiem na reumatyzm, który u różnych lekarzy diagnozowany był m.in. jako reumatoidalne zapalenie stawów lub gorączka reumatyczna (powszechna w ówczesnej Hiszpanii). Byli oni jednak zgodni, że jedynie całkowite pozbawienie ruchu może uratować Antoniego przed przedwczesną śmiercią. Gaudi nie zrezygnował jednak z nauki w szkole, choć pokonaniu trasy od domu do placówki edukacyjnej towarzyszyły kilkakrotne bólowe przesilenia (dłuższe odcinki podobno pokonywał na ośle). Antonio, co jasne, nie mógł biegać, przez co uważał, że nie jest w stanie bawić się ze swoimi rówieśnikami. To sprawiło, że większość czasu spędzał w pobliżu domu, oglądając formy i kształty natury. Właśnie to zajęcie miało wykształcić u niego zdolność do wnikliwej obserwacji i analizy natury. Reumatyzmem można więc po części uzasadnić jego skłonności do kształtów i krzywizn odwołujących się do flory i fauny. Rzadkie opuszczanie domu wykształciło w nim niespotykane pokłady wyobraźni. W dzieciństwie stał się także samotnikiem i częściowo pogrążył się we własnym świecie. 

Gaudí rozpoczął kształcenie w Reus u Francesco Berengauera, z którego synem współpracował przez wiele lat po ukończeniu szkoły. Następnie, także w Reus, jako jedenastolatek rozpoczął naukę w szkole pijarskiej. Właśnie tam poznał wartość nauki chrześcijańskiej, która miała znaczący wpływ na jego dzieła. W 1875 roku rozpoczął studia architektoniczne w Katalonii. Problemy finansowe ojca zmusiły Antoniego do podjęcia pracy. Gaudi został asystentem barcelońskich architektów: Francisco Villara, Josepa Fontsere i Joana Martorella. Ten ostatni uczył Antoniego statyki graficznej, ważnej techniki inżynieryjnej, którą Gaudi często wykorzystywał do tworzenia sklepionych sufitów bez użycia przypór (które Antoni uważał za największą wadę gotyku); pomógł Gaudiemu również w zdobyciu kontaktów i pozyskaniu zleceniodawców (m.in. zapoznał go z Eusebim Güellem). Dzięki nowatorskim projektom i świetnemu rysunkowi Antoni otrzymał dyplom w 1878 roku i podjął pracę zawodową.

Początkowo Gaudi wykonywał drobne zlecenia - projektował bramy wjazdowe, płoty, mury czy latarnie (których część zachowała się do dziś). Jego projekty budziły jednak tak duże zainteresowanie, że w roku ukończenia studiów - 1878 - dwa z nich (projekt gabloty dla sklepu fabrykanta rękawiczek Estevego Comelli i osiedle domków robotniczych dla spółdzielni pracowniczej z Mataró) pojawiły się na Wystawie Światowej w Paryżu.

Twórczość Gaudiego, w swoich wczesnych etapach, klasyfikowano jako połączenie neogotyku i stylu neomauretańskiego (konkretnie Mudéjar). Mudéjar  rozwinął się z połączenia elementów islamskich i chrześcijańskich, a charakteryzował się bogactwem dekoracji ornamentalnych wykonywanych w stiuku, drewnie i cegle.  W budowlach popularne były stropy kasetonowe (czyli wgłębione pola czworoboczne zdobiące strop) i sklepienia stalaktytowe (czyli forma polegająca na wywołaniu efektu stalaktytów przez odpowiednie powiązanie poszczególnych części sklepienia). Stosowano również azulejos, czyli cienkie ceramiczne płytki pokryte nieprzepuszczalnym i błyszczącym szkliwem. Natomiast w neogotyku popularna była tendencja do stylizowania budowli na ruinę, malowniczość i nastrojowość tej architektury miały skłaniać do refleksji i zadumy, a popularnymi elementami były ostre łuki, krzyżowe sklepienia czy blanki.

Styl Gaudiego odwoływał się także do, popularnej wówczas, secesji. W jego projektach można zauważyć dążenie do nadania budynkom zupełnie nowej formy. Ponadto, w pracach Gaudiego pojawia się bogata ornamentyka bazująca na motywach roślinnych, które, po części przez jego formę spędzania czasu w młodości, stały się bazą większości jego projektów. Oderwanie od wszelkich wzorców i kierowanie się własną fantazją uwidaczniały się u Gaudiego z czasem, aby w końcowych etapach twórczości wytworzyć odrębny, niepowtarzalny styl. 

Pierwszym popularnym projektem Antoniego, a zarazem manifestem jego gotycko - mauretańskich inspiracji, był Casa Vicens powstały w latach 80. XIX wieku. Wśród wzorców neogotyku zawartych w tej budowli można wymienić występowanie zewnętrznych wieżyczek, strzeliste zakończenia części okien i wspomnianych wieżyczek oraz malowniczy charakter budynku. Widoczna jest również mnogość wielokolorowych azulejos - charakterystycznych dla stylu mauretańskiego - które zakrywają większość powierzchni budowli. Casa Vicens sprawia wrażenie masywnego, a przy tym jest bardzo dynamiczny - głównie dzięki skomplikowanym kombinacjom brył i harmonicznie zmieniającym się kolorom. W całości pojawia się też wiele roślinnej ornamentyki, która dominuje wewnątrz budynku, a na zewnątrz przejawia się secesyjnym ogrodzeniem z żelaza, opartym na motywach roślinnych (palmy, lotos) i krzywych liniach.

 Niewątpliwie istotnym wydarzeniem w artystycznym życiu Gaudiego było rozpoczęcie współpracy i nawiązanie przyjaźni z Eusebim Güellem. Kataloński inżynier był pod wrażeniem secesyjnych prac Gaudiego i postanowił wspierać finansowo jego projekty, czego owocem były Finca Güell, Pałac Güell, Bodegas Güell i Park Güell. Eusebi rozpoczął współpracę z Gaudim w 1884 roku, a ostatnim projektem, jaki sfinansował był Park Güell, czyli duży ogród, który miał stać się osiedlem dla bogatej burżuazji. Projekt rozpoczęty w 1900 roku bardzo dobrze wpisuje się w ramy architektury secesyjnej. Budynki Parku Güell bazują na płynnej linii, wszechobecna jest detaliczna ornamentyka roślinna, a całość zdecydowanie tworzy odrębne dzieło, łączące elementy wielu stylów. Projekty pod patronatem Güella były jednak bardzo różnorodne - Finca Güell (Pawilony Güell) bazuje na elementach neogotyku, a Pałac Güell (słynący z wężowatych krat zdobiących bramy) może być rozpatrywany jako przykład architektury modernistycznej  - głównie przez wysoką funkcjonalność budynku, który został postawiony na stosunkowo niedużej powierzchni w gęsto zabudowanym centrum Barcelony.

Z narastaniem doświadczenia Gaudí częściej eksperymentował w swoich projektach, coraz bardziej oddalając się od jakichkolwiek przeszłych wzorców. Wykorzystywał regułę równowagi krzywej łańcuchowej, tworząc model przestrzenny budynku i badając na nim siły grawitacji. Testował przy tym wytrzymałość różnych materiałów, m.in. bazaltu, wapienia czy granitu, oraz eksperymentował z różnymi rodzajami oświetlenia. Odwoływał się także do geometrii nieeuklidesowej. Z tego okresu pochodzą dzieła uważane za najdojrzalsze, m.in. Casa Milà czy Sagrada Familia.

Casa Mila była ostatnim świeckim projektem Gaudiego. Antoni twierdził, że w okolicy ulic Passeig de Grácia i Provença (środkowa część Barcelony) nie ma interesujących budynków, więc naturalnie przyjął ofertę przedsiębiorcy Pere Mili i zaprojektował kamienicę, która przez barcelończyków nazywana była później “La Pedrera”, co znaczy “Kamieniołom”. Rzeczywiście budowla wygląda bardzo masywnie i monumentalnie, choć wzniesiona została z cienkich wapiennych płyt. Jej optyczny ciężar sprawia, że przyrównywana jest do zastygłej lawy, piaszczystych wydm, wypłukanych skał czy rozkołysanego morza. W całym projekcie Gaudi praktycznie nie używa prostej linii, czym uzyskał efekt falistych fasad. Balkony zdobią kute z żelaza balustrady przybierające kształt dzikich chaszczy. Ozdobą fasady głównej są również specjalnie rozmieszczone ptaki, które mają sprawiać wrażenie szykujących się do odlotu. Wnętrze kamienicy jest wyrazem dbałości Gaudiego o szczegóły - liczne są tam rozmaite mozaiki, a każdy sufit posiada własną formę gipsową.

Kolejnym projektem Gaudiego była Sagrada Familia, która okazała się jego opus magnum i w całości pochłonęła ostatnie 15 lat życia artysty. Prace nad Świątynią Pokutną Świętej rodziny rozpoczęły się w 1882 roku, a na czele projektu stanął  Francisco de Paula del Villar. Jego konflikt ze stowarzyszeniem finansującym budowę świątyni sprawił jednak, że rok później zwołano komitet mający wybrać nowego głównego architekta. Na czele owego gremium stał Joan Martorell - którego pomocnikiem był w przeszłości Gaudi - i zadecydował o powierzeniu kontroli nad projektem Antoniemu. Ten całkowicie zmienił pierwotną koncepcję, a jego zamysł ewoluował z każdym rokiem, pochłaniając Gaudiego do takiego stopnia, że ten zdecydował się zamieszkać w świątyni. Budowla wydaje się nawiązywać do gotyku - choćby przez strzelistość budowli i architektoniczny przepych - ale przypisanie jej do tego stylu byłoby spłyceniem. Zazwyczaj określana jest więc jako przykład architektury modernistycznej.

Sagrada Familia to świątynia o bardzo przemyślanej budowie i symbolice. Geometria zastosowana przez Gaudiego jest bardzo nowatorska i opiera się na najbardziej skomplikowanych krzywiznach, m.in. paraboloidach hiperbolicznych, paraboloidach eliptycznych, hiperboloidach eliptycznych, hiperboloidach parabolicznych, helikoidach, konoidach czy elipsoidach. Gaudi był gorliwie wierzący, więc starał się umieścić w świątyni jak najwięcej chrześcijańskiej symboliki. Paraboloida eliptyczna, jaką zastosował, składa się z dwóch płaszczyzn symetrii posiadających jedną oś. Ich liczba i nieskończoność symbolizować może Świętą Trójcę w wieczności: Ojca, Syna i Ducha Świętego. W projekcie znalazło się aż osiemnaście wież – dwanaście z nich symbolizuje apostołów, cztery wieże przedstawiają ewangelistów, a dwie ostatnie Maryję i Jezusa. Wieże będą różnej wysokości, aby oddać rangę poszczególnych postaci dla kościoła katolickiego. Z kolei na fasadzie Męki Pańskiej obok sceny przedstawiającej pocałunek Judasza znajduje się matematyczny kwadrat magiczny – składa się on tu z 16 pól, a 4 zsumowane cyfry w dowolnym kierunku dadzą zawsze ten sam wynik – 33, czyli wiek, w jakim umarł Jezus. Wewnątrz budowli znajdują się też liczne rzeźby, które odchodzą od realizmu i w sposób symboliczny przedstawiają postacie biblijne.

Bogata ornamentyka zawiera w sobie także motywy zaczerpnięte z natury. Gaudi zawarł w projekcie cztery królestwa flory i fauny - roślin (potężne, rozgałęziające się ku górze kolumny znajdujące się w nawie głównej, przypominające gęsty, kamienny las), zwierząt (stworzenia reprezentujące zarówno dobro (jagnię symbolizujące Chrystusa, gołębica - symbol Ducha Świętego) jak i zło (wąż z jabłkiem jako symbol szatana, rozmaite gady i płazy); w sumie ponad 40 gatunków), minerałów (witraże oraz pofałdowana powierzchnia Fasady Narodzenia, która ma odzwierciedlać krajobraz katalońskich gór Montserrat) i człowieka (na dole głównego portalu znajduje się sześć pnących się ku górze kolumn; symbolizują one główne kości człowieka razem ze strukturą przylegających do nich ścięgien. Powyżej dopełnia je 18 innych kolumn, łącznie 24, czyli tyle, ile kości mają ludzkie żebra).

Budowę Sagrady Familii przerwała śmierć Gaudiego, który 7 czerwca 1926 roku został potrącony przez tramwaj, a trzy dni później zmarł w wyniku obrażeń. Świątynia Pokutna Świętej Rodziny nie została do dziś ukończona, a powstanie jej finalnej wersji datuje się na 2026 rok, czyli setną rocznicę śmierci Anotnio Gaudiego.

 Ostatnie dzieło Gaudiego szczególnie uwydatniło jego niewyobrażalną pracowitość. Antoni mieszkał w świątyni, by nie tracić czasu na przemieszczanie się, a pochłonięty przez sztukę pracował bez potrzeby odpoczynku. W książce pt. “Gaudi. Geniusz z Barcelony” można przeczytać:

“Nie pracował jedynie w dni wolne i Boże Narodzenie. Przez te dni towarzyszyła mu prawdopodobnie mieszanka frustracji i ulgi, kiedy dosadnie nagryzmolił:

Zupełnie Nic...

Nic, nic nie robiłem przez cały dzień!”

Gaudi dorastał w bardzo specyficznych warunkach, ale to dzięki nim wypracował zdolność obserwacji natury na poziomie nieosiągalnym dla innych ludzi. Jego dzieła były pełne nawiązań do królestw roślin i zwierząt oraz licznych elementów, które wymagały misternej pracy. W całości były więc uzewnętrznieniem Gaudiego, którego talent i charakter były niepowtarzalne i zaowocowały niezwykłymi dziełami architektury.